1) rodzaje,2) osoby,3) liczby,4) czasy,5) tryby,6) przez osoby to oznaczenie wykonawcy czynności, czyli podmiotu. W języku polskim wyróżnia się trzy osoby: 1. pierwsza osoba: nadawca komunikatu ja (mówię, robię, czytam, gram, śpiewam) lub grupa osób, wśród których znajduje się nadawca — my (mówimy, robimy, czytamy, gramy, śpiewamy),2. druga osoba: podmiot i odbiorca to ta sama osoba ty (mówisz, robisz, czytasz, grasz, śpiewasz) lub grupa osób, wśród których znajduje się odbiorca — wy (mówicie, robicie, słuchacie, czytacie, gracie, śpiewacie),3. trzecia osoba: oznacza zwykle kontekst, czyli przedmiot (osoba lub rzecz), który nie jest ani nadawcą, ani odbiorcą komunikatu — on, ona, ono (np. Jacek śpiewa, Kasia czyta, Kot śpi) lub grupa osób — oni (Jacek i Kasia śpiewają, ludzie śpiewają).Liczba, przez którą odmienia się czasownik to nic innego jak określenie liczby pojedynczej lub mnogiej. Liczba pojedyncza:1. ja (jestem)2. ty (jesteś)3. on, ona ono (jest)Liczba mnoga:1. my (jesteśmy)2. wy (jesteście)3. oni, one (są)Przykładowa odmiana czasownika szukaćPodstawa słowotwórcza słowa szukać to szuka-. Podczas odmiany przez odmiany przez liczby dodawana jest właściwa końcówka osobowa (-m, -sz, -my, -cie, -ją), która informuje o tym czy jest to liczba pojedyncza czy mnoga. Ponadto istnieje bezosobowa forma czasownika w czasie przeszłym, która jest nieodmienna i przyjmuje końcówkę -no, -to, np.: wypisano, zrobiono, naprawiono, wystawiono, zwrócono itp. Kategoria czasu określana jest na trzy sposoby:1. czas teraźniejszy,2. czas przeszły,3. czas przyszły. Czas teraźniejszy zakłada, że rzecz dzieje się w chwili mówienia, np.: (ja) dyktuję, a ty piszesz, (ptak) lata, (śnieg) sypie, (Kasia i Tomek) rozmawiają. Czas przeszły oznacza, że moment mówienia następuje po procesie, np.: Wczoraj miałam urodziny, (samolot) wylądował, (liście) opadły, (wy) czasie przyszłym mówienie o rzeczy wyprzedza jej przebieg, np.: Jutro idę na basen, (ona) zrobi, (my) odwiedzimy. W tym przypadku wyróżnia się także dwa rodzaje czasów: czas przyszły prosty (np.: kupię, oddam, przeczytam) oraz czas przyszły złożony (będę pracować, będę zamykać, będę myśleć). Czasowniki w czasie złożonym tworzy się w dwojaki sposób:1. poprzez połączenie osobowej formy być (będę, będziesz, będzie, będziemy, będziecie, będą) z odmianą 3. osoby liczby pojedynczej w czasie przeszłym, np.: będę pracował, będziesz wychodził, będzie tworzył za pomocą osobowej formy być z bezokolicznikiem, np.: będę pracować, będziesz wychodzić, będzie tworzyć czasownika oznacza „realność” jego wykonania. Za jego pomocą wyrazić można stosunek mówiącego do treści wypowiedzenia. Inaczej mówi się o czynnościach, które rzeczywiście się wykonuje, inaczej o czynnościach możliwych do wykonania (przypuszczalnych), jeszcze inaczej o nakazujących. Wyróżnia się trzy tryby czasownika:1. tryb oznajmujący (orzekający) — dla czynności, które realnie się odbywają, odbywały lub będą odbywały, np.: zrobię, kupiliśmy, będą trenować, 2. tryb przypuszczający — dla czynności pomyślanych, potencjalnych, pożądanych, niepewnych (hipotetycznych i możliwych do realizacji tylko po spełnieniu tylko określonych warunków), np.: zrobiłbym, kupilibyśmy, potrenowaliby (cechą charakterystyczną jest cząstka by),3. tryb rozkazujący — pełni funkcję impresywną (nakłaniającą do określonych zachowań) i służy do wyrażania polecenia, zakazu, życzenia, np.: Przynieś mi notes, Nie rób tego, Proszę wejść, zrób, niech kupi, niech trenują, uczmy w czasie przeszłym oraz trybie przypuszczającym odmieniają się przez rodzaje. Dla liczby pojedynczej wyróżnia się trzy rodzaje:• rodzaj męski — on (mężczyzna), np.: mówił, czytał, przyszedł, jechałby, miałby, powtarzałby itp. • rodzaj żeński — ona (kobieta), np.: mówiła, czytała, przyszła, jechałaby, miałaby, powtarzałaby itp. • rodzaj nijaki — ono (dziecko), np.: mówiło, czytało, przyszło, jechało, miałoby, powtarzałoby itp. Dla liczby mnogiej:• rodzaj męskoosobowy — oni (mężczyźni), np.: mówili, czytali, przyszli, jechaliby, mieliby, powtarzaliby, itp. • rodzaj niemęskoosobowy — one (kobiety), np.: mówiły, czytały, przyszły, jechałyby, miałyby, powtarzałyby, itp. Strony czasownika służą do wskazywania wykonawcy czynności. Podstawowy podział stron zakłada istnienie trzech wariantów:1. strona czynna — oznacza proces, w którym podmiotem jest wykonawca czynności a dopełnieniem odbiorca, np.: Polska odzyskała niepodległość po 123 latach niewoli, myje, robi, zamykać, 2. strona bierna — oznacza uleganie jakiejś czynności (podmiotem staje się odbiorca a dopełnieniem nadawca), np.: Niepodległość została odzyskana przez Polskę po 123 latach niewoli, jest myty, jest robiony, jest zamykany, 3. strona zwrotna — używana, gdy czynność skierowana jest na swojego odbiorcę (podmiot jest jednocześnie wykonawcą czynności), np.: myję się, ubieram się, smucę się, czeszę się, biję się, ale również: troszczyć się o siebie, zadbać o siebie czasowniki tworzą stronę czynną, ale nie wszystkie mają stronę bierną. Czasowniki, od których można utworzyć stronę bierną nazywane są przechodnimi. Jednak nie wszystkie czasowniki mogą tworzyć stronę bierną. Są to czasowniki nieprzechodnie, do których zalicza się, np.: spacerować, uśmiechać się, iść, czekać, krzyczeć, leżeć itp. Czasowniki dzielą się na dokonane (czynność, o której mowa została zakończona) oraz niedokonane (czynność jeszcze trwa w chwili mówienia). O aspekcie dokonanym mówi się, gdy czynność oznacza proces zakończony w czasie przeszłym (ale nie odmieniają się w czasie teraźniejszym), np.: zrobiłem, napisałem, nauczyłem lub czasie przyszłym, np.: zrobię, napiszę, nauczę. Natomiast jeśli proces trwa, będzie trwać i nie zakończy się, wówczas jest to aspekt niedokonany (odmieniają się w czasie teraźniejszym oraz przyszłym złożonym), np.: robię, piszę, uczę (się), będę robił, będę pisać itd.
Zakazane życzenie. Ona jest potężnym dżinnem. On złodziejem z ulicy. Połączyła ich pradawna magia. Kiedy Aladyn odnajduje magiczną lampę, Zahra zostaje przywrócona światu, którego nie widziała od pięciuset lat. Ludzie i dżinny pozostają w stanie wojny, więc aby przetrwać, musi ukrywać swą tożsamość. Przybierając różne
Spis treści aneksu | Język polski | Indeks:Hasła w języku polskim Czasowniki określają czynność lub stan. Tylko czasowniki mogą występować jako orzeczenie zdania. W języku polskim występuje wiele form czasowników. Czasowniki polskie podlegają koniugacji, czyli odmianie przez osoby i czasy. W Wikisłowniku znajdują się tabele koniugacji, które umożliwiają samodzielne utworzenie odpowiednich form czasownika. Przy każdym haśle znajduje się odnośnik do odpowiedniej koniugacji. W tym artykule zostały omówione wszystkie formy czasownika. Zobacz: koniugacja I ~ II ~ III ~ IV ~ Va ~ Vb ~ Vc ~ VIa ~ VIb ~ VIIa ~ VIIb ~ VIIIa ~ VIIIb ~ IX ~ Xa ~ Xb ~ Xc ~ XI Czasowników używa się w trzech trybach: oznajmującym (lub orzekającym, deklaratywnym; łac. indicativus), przypuszczającym (łac. potentialis) i rozkazującym (łac. imperativus). W języku polskim tryb oznajmujący może wystąpić w czterech czasach: teraźniejszym, przeszłym, przyszłym i zaprzeszłym. Czas zaprzeszły jest obecnie rzadko używany. Aspekt dokonany i niedokonany Czasownik w aspekcie niedokonanym wyraża ciągłość danej czynności. Czasownik w aspekcie dokonanym wyraża fakt, że czynność została zakończona lub będzie zakończona w przyszłości. Większość czasowników w aspekcie niedokonanym ma swój odpowiednik z aspektem dokonanym. Często utworzenie czasownika dokonanego wymaga tylko dodania odpowiedniego przedrostka ("robić" → "zrobić", "czytać" → "przeczytać"), ale wiele czasowników tworzy swój aspekt dokonany przez zmianę tematu ("zarabiać" → "zarobić", "wyczytywać" → "wyczytać"). Dodatkowo, osobną grupę czasowników stanowią czasowniki wielokrotne, które oznaczają częste powtarzanie danej czynności. Odmieniają się zwykle wg koniugacji VIII (VIIIa i VIIIb). Przykładami takich czasowników są np. "czytywać", "pisywać", "bywać", "pijać" itd. Nie wszystkie czasowniki (szczególnie nieprzechodnie, zob. niżej) mają swój odpowiednik w czasowniku wielokrotnym (np. "biegać", "pływać", "robić"); pozostałe tworzą czasownik wielokrotny od formy niedokonanej ("czytać" → "czytywać"). Bezokolicznik Bezokoliczniki są podstawowymi formami czasownika, jednak rzadko występują samodzielnie w zdaniu. Forma bezokolicznika podawana jest zawsze w słownikach. Po formie bezokolicznika można poznać, do której koniugacji dany czasownik należy. Polskie bezokoliczniki kończą się literą -ć, na przykład "pisać", lub (rzadziej) -c, na przykład "móc". Tryb oznajmujący W trybie oznajmującym mówca podaje wykonywaną czynność jako istniejącą lub uważa, że jest ona istniejąca. Czynność może być wykonana w przeszłości (czas przeszły), w przyszłości (czas przyszły), obecnie (czas teraźniejszy) lub w przeszłości, przed innym omawianym zdarzeniem (czas zaprzeszły). Czas teraźniejszy W czasie teraźniejszym wyróżnia się trzy osoby, każda w liczbie pojedynczej lub mnogiej: 1. osoba (lp. "ja", lm. "my"), 2 osoba (lp. "ty", lm "wy"), 3. osoba (lp. "on", "ona", "ono", lm. "oni", "one"). Od rodzaju wykonawcy czynności (rzeczownika lub zaimka) zależy forma czasownika, która będzie użyta. W czasie teraźniejszym nie ma rozróżnienia, czy wykonawca czynności jest rodzaju męskiego, żeńskiego, nijakiego, męskoosobowego lub niemęskoosobowego. Przykład: Zosia pije kawę. Mechanik pije kawę. Czasowniki dokonane nie tworzą form czasu teraźniejszego. Czas przeszły W czasie przeszłym należy dodatkowo uwzględnić rodzaj wykonawcy czynności. Przykład: Zosia piła kawę. Mechanik pił kawę. Wszystkie czasowniki tworzą formy czasu przeszłego. Czasowniki niedokonane wyrażają, że czynność była zaczęta, ale mogła nie zostać zakończona. Przykład: Robiłem pracę domową, ale nagle pies wyrwał mi zeszyt i zjadł. Tutaj podmiot zaczął robić pracę domową, ale z pewnych powodów jej nie dokończył. Fakt, że użyto czasownika w aspekcie niedokonanym, nie oznacza, że czynność nie była dokończona: Robiłem pracę domową, ale nagle pies mi wyrwał zeszyt. Zabrałem mu go, dokończyłem pracę i dostałem z niej piątkę. Czasownik dokonany określa, że czynność została wykonana do końca: Robiłem pracę domową, ale nagle pies mi wyrwał zeszyt i zjadł. Tutaj pies bezpowrotnie zabrał zeszyt i zjadł. Zeszytu nie można już odzyskać. W zdaniach utworzonych w czasie przeszłym dozwolone jest użycie formy 3 osoby lp. lub lm. jako orzeczenia, dalszą część odpowiedniej końcówki może zaś przyjąć dowolny inny wyraz w zdaniu. Taki wyraz uzyskuje pewne wzmocnienie znaczenia: Powiedziałem, że to właśnie zrobiliśmy. – końcówka 3. os. lm. -ili, końcówka 2. os. lm. -iliśmy Powiedziałem, że tośmy właśnie zrobili. – nacisk na "to". Powiedziałem, że to właśnieśmy zrobili. – nacisk na "właśnie". Powiedziałem, że to myśmy właśnie zrobili. – nacisk na "my" (nikt inny, tylko my!). Można również dołączyć końcówkę do spójnika "że": Powiedziałem, żeśmy to (my) właśnie zrobili. – nieco silniej zaakcentowany fakt wykonania czynności. Błędem jest natomiast dołączanie końcówki do partykuły "że" niepełniącej funkcji ekspresywnej: Powiedziałem, że to żeśmy (my) właśnie zrobili. Forma bezosobowa czasu przeszłego Ta forma czasownika wyraża sam fakt wykonania czynności, ale uniemożliwia określenie jej wykonawcy. Przykład: Zasadzono drzewa. Czyli: Ktoś zasadził drzewa, ale nie wiadomo kto. Czas zaprzeszły Czasu zaprzeszłego używa się do podkreślenia, że jedna czynność została wykonana lub była wykonywana przed wykonywaniem innej czynności. Do konstrukcji tego czasu używa się czasownika "być" w odpowiedniej formie czasu przeszłego oraz samego czasownika w czasie przeszłym. Przykład: Ojciec kupił był samochód, a potem go sprzedał. W przykładzie ojciec kupił samochód wcześniej, niż go sprzedał. Obecnie użycie czasu zaprzeszłego zanika i poprawna jest również forma z użyciem w obu zdaniach czasu przeszłego: Ojciec kupił samochód, a potem go sprzedał. gdyż na następstwo zdarzeń wskazuje słowo "potem". Pominięcie czasu zaprzeszłego może jednak prowadzić do pewnych niespójności logicznych, np. w przypadku, kiedy stosujemy spójnik "i": Wszedłem i zamknąłem drzwi. W tym przypadku ze zdania wynika, że podmiot jednocześnie wszedł i zamknął drzwi, chociaż intuicja podpowiada, że najpierw wszedł, a potem zamknął drzwi. Formy czasu zaprzeszłego są za to powszechnie stosowane w trybie przypuszczającym (zob. niżej). Czas przyszły Czasowniki dokonane tworzą czas przyszły prosty. Zdanie w czasie przyszłym prostym wyraża pewność mówcy, że wykonawca czynności wykona ją do końca: Zapalę papierosa. On pójdzie do szkoły. W czasie przyszłym prostym nie ma rozróżnienia między rodzajem gramatycznym wykonawcy czynności. Czasowniki niedokonane tworzą czas przyszły złożony, powstały przez użycie słowa "być" w odpowiedniej formie czasu przyszłego i danego czasownika w czasie przeszłym. Taka konstrukcja wyraża pewność, że czynność będzie wykonywana, ale nie wiadomo, czy zostanie zakończona: Jerzy będzie robił zaległą pracę, ale nie wie, czy ją dziś zrobi. Anna będzie robiła zaległą pracę, ale nie wie, czy ją dziś zrobi. Zamiast czasownika w czasie przeszłym można użyć bezokolicznika: Jerzy będzie robić zaległą pracę, ale nie wie, czy ją dziś zrobi. Anna będzie robić zaległą pracę, ale nie wie, czy ją dziś zrobi. We wszystkich przykładach "zrobi" jest formą czasu przyszłego prostego. Tryb rozkazujący Tryb rozkazujący wyraża polecenie skierowane do podmiotu zdania, aby wykonał jakąś czynność. W języku polskim czasowniki tworzą formy trybu rozkazującego przez zmianę swoich końcówek dla 2. osoby lp. i lm. oraz dla 1. osoby lm. W 3. osobie lp. i lm. używa się formy: "niech" (podmiot) czas przyszły prosty/teraźniejszy Czasu przyszłego prostego używa się dla czasowników dokonanych, a teraźniejszego – dla niedokonanych. Przykłady: Niech on przyjdzie! Niech Pan poczeka! Niech oni się nie ruszają! Tryb przypuszczający Tryb przypuszczający wyraża niepewność mówcy co do faktu zaistnienia czynności. Do tworzenia trybu przypuszczającego używa się końcówki -by. Końcówkę tę zawierają w sobie również wyrazy "gdyby", "jeśliby". Może być również dodana do zaimków rozpoczynających zdanie podrzędne. Czasownik przyjmuje odpowiednią formę swojego czasu przeszłego dla trzeciej osoby (liczby pojedynczej lub mnogiej). Końcówka -by ulega odmianie, w zależności od osoby: 1. osoba: lp. -bym; lm. -byśmy 2. osoba: lp. -byś; lm. -byście 3. osoba: lp. -by; lm. -by Przykłady: Jeśli chcielibyście to kupić, to chętnie to sprzedam. = Jeślibyście chcieli to kupić, to chętnie to sprzedam. Czy znalazłby się tu ktoś, kto by to umiał? = Czy znalazłby się tu ktoś, kto umiałby to? Gdybyście chcieli, to moglibyście to zrobić. = Gdybyście chcieli, tobyście mogli to zrobić. W trybie przypuszczającym mówiący może odnosić się do wydarzeń, które mogą zajść obecnie (tzw. tryb przypuszczający potencjalny), lub do wydarzeń, które mogły być wykonane w przeszłości (tryb przypuszczający nierzeczywisty). Odnosząc się do zdarzeń z przeszłości, należy użyć konstrukcji analogicznej do czasu zaprzeszłego z trybu oznajmującego. W zdaniu: Gdybyś poszedł do pracy, mielibyśmy pieniądze. mówiący wyraża sugestię, że adresat wiadomości (podmiot) może (w tej chwili) iść do pracy i prawdopodobnie będą z tego pieniądze – możliwość czynności występuje w trybie przypuszczającym potencjalnym. Jest to odpowiednik czasu teraźniejszego i przyszłego z trybu oznajmującego. W zdaniu: Gdybyś poszedł był do pracy, mielibyśmy pieniądze. mówiący odnosi się do sytuacji przeszłej (tryb przypuszczający nierzeczywisty): podmiot mógł jakiś czas temu pójść do pracy, ale tego wtedy nie zrobił¹). Wówczas teraz byłyby pieniądze. Jest to odpowiednik czasu przeszłego i teraźniejszego z trybu oznajmującego. ¹) uwaga: to, że podmiot nie wykonał czynności wtedy, nie oznacza, że nie mógł jej wykonać później. Imiesłowy Imiesłowy występują jako orzeczenia w zdaniach, a określają drugą czynność wykonywaną równocześnie przez podmiot. Imiesłowy przysłówkowe określają samą czynność jako wykonywaną równocześnie z czynnością podaną w orzeczeniu, a imiesłowy przymiotnikowe – podmiot jako wykonawcę innej czynności. Imiesłów przymiotnikowy czynny oznacza czynność, jaką wykonuje podmiot równocześnie z inną czynnością. Imiesłów taki tworzą czasowniki niedokonane. Przykład: Oglądający mecz Stefan nie ma czasu dla żony. Orzeczeniem jest czasownik "mieć" ("ma"). Stefan nie ma czasu dla żony. Jednocześnie jest on wykonawcą drugiej czynności: ogląda mecz. Ta druga czynność jest wykonywana jakby w tle; istotą zdania jest to, że Stefan nie ma czasu dla żony. Imiesłów przymiotnikowy bierny oznacza, że podmiot jest celem innej czynności, wykonywanej na nim przez kogoś lub coś innego. Imiesłowy takie tworzą czasowniki niedokonane: Oglądany przez niego mecz absorbuje całą jego uwagę. Tutaj podmiotem jest "mecz", a orzeczeniem czasownik "absorbować" ("absorbuje"). Główną część zdania stanowi fakt, że mecz absorbuje uwagę Stefana. Jednocześnie mecz jest celem innej czynności: "oglądać" – jest oglądany. Imiesłów przymiotnikowy przeszły oznacza, że czynność podmiotu została wykonana przed główną czynnością. Imiesłów ten tworzą czasowniki dokonane: "Szkoda, że telewizor nie jest popsuty" – myśli żona Stefana. W pierwszym zdaniu podmiotem jest słowo "telewizor", orzeczeniem - "być" ("jest"). Imiesłowem przeszłym jest czasownik "popsuć" ("popsuty"). Gdyby telewizor był popsuty, to samo popsucie musiałoby się odbyć wcześniej. Imiesłów przysłówkowy współczesny określa czynność jako wykonywaną równolegle z inną. Imiesłowy te tworzą czasowniki niedokonane: Marząc o tym, żona Stefana robi mu awanturę. Podmiotem jest "żona Stefana", orzeczeniem – "robić" ("robi"). Jednocześnie czynność odbywa się równolegle z inną" z "marzeniem" o czymś. Imiesłów przysłówkowy uprzedni określa czynność, która została wykonana przed inną czynnością. Imiesłowy te tworzą czasowniki dokonane i często jest przyczyną czynności głównej: Usłyszawszy wiele nieprzyjemnych słów, Stefan posłusznie zgadza się wyłączyć telewizor. Podmiotem jest "Stefan", orzeczeniem – "zgadzać się" ("zgadza się"). Przed "zgadzaniem się" zaszła jeszcze inna czynność: Stefan "usłyszał" coś, co sprawiło, że doszło do zgody. Imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się jak przymiotniki (deklinacja). zobacz też: Przymiotniki w języku polskim. Rekcja Rekcja to inaczej rząd czasownika. Wiele czasowników "rządzi" dopełnieniem, nadając mu formę w określonym przypadku. Większość polskich czasowników rządzi biernikiem. Czasowniki te, gdy są zaprzeczone lub użyte w zdaniu, które z kontekstu jest zaprzeczone, rządzą dopełniaczem, np.: Oglądam wystawę. Nie oglądam wystawy. Pozostałe czasowniki rządzą tym samym przypadkiem zarówno, gdy nie są, jak i gdy są zaprzeczone: Zapobiegł nieszczęściu. Nie zapobiegł nieszczęściu. Strona czynna, zwrotna i bierna Strony nie określają wzajemnego stosunku podmiotu i dopełnienia. Strona czynna określa, że to podmiot jest wykonawcą czynności: Mechanik naprawia samochód. Strona bierna określa, że podmiot jest celem czynności, wykonywanej przez coś/kogoś innego: Samochód jest naprawiany przez mechanika. Stronę bierną tworzy się przez użycie słowa "być" w odpowiedniej formie oraz imiesłowu przymiotnikowego biernego lub (w czasie przeszłym i przyszłych) przez słowa "być" i "zostać" z imiesłowem przymiotnikowym biernym lub przeszłym. Czasowniki, które tworzą stronę bierną, nazywa się przechodnimi, a czasowniki, które nie tworzą strony biernej – nieprzechodnimi. Strona zwrotna występuje, gdy podmiot jednocześnie jest odbiorcą skutków czynności. Czasowniki, które tworzą stronę zwrotną, nazywa się zwrotnymi. W języku polskim wszystkie takie czasowniki występują z zaimkiem zwrotnym "się". Jerzy zamknął się w pokoju. Podmiot wykonał czynność zamknięcia na sobie samym. Rzeczowniki odczasownikowe (gerundia) Od czasowników można utworzyć rzeczowniki, będące nazwami wykonywanych czynności. Przykład: czytać → czytanie, robić → robienie.
w czasie teraźniejszym nie można określić
